Historia
Kraj Święciański od dawna jest sercem ziemi Nalsza (Nalšia). Już w kronice XIII wieku wspomina się o wschodniej ziemi litewskiej Nalsza (Nalšia), która z ziemiami Deltuva (Deltuva), Lietuwa (Lietuva) i Upita (Upytė) tworzyli Auksztotę (Aukštaitija). Podania o założeniu kraju Święciańskiego snują się po dzień dzisiejszy. Tajemnicza nazwa tego kraju pochodzi prawdopodobnie od słowa “święty”, co oznacza zieleniącą się puszczę świętą, płynące strumykiem wody święte. Niektórzy nazwę Święciany wiążą z najstarszą osadą puszczy Szwentenaj (Šventėnai), właśnie tu zamieszkali wajdeloci, którzy obchodzili przy ofiarnym ołtarzu obrzędy religijne. Święciany są administracyjnym centrum rejonu, jak i Wilno, jedną z najstarszych osad litewskich, położoną na skrzyżowaniu byłych dróg z Prus do Rosji. W kronice odznacza się, że Święciany były wielkim miastem, sprowadzały się tu trzy główne drogi kupieckie, którymi wlekli się kupcy z Połocka, Witebska i innych oddalonych ziem. Prawdopodobnie znajdował się tu dwór książęcy Witolda. W XV w. w Święcianach i pobliskich okolicach Witold osiedlił Tatarów, ich potomkowie wyróżniali się zdolnością do rzemieślnictwa, miasto w średniowieczu było jednym z głównych centrów rzemieślniczych. Z kroniki kościelnej z 1514 roku wynika, że założycielem pierwszego kościoła w Święcianach był Wielki książę litewski Witold (1392-1414). W 1636 r. została zbudowana nowa drewniana świątynia, która kilkakrotnie podlegała rekonstrukcji. Rok 1898 dla Święcian jest wyjątkowym – zakończono budowę kościoła murowanego. Fundatorem wyposażenia ołtarzu centralnego był generał rosyjski K. Czechowicz. W źródłach kronik historycznych odznacza się, że w 1486 r. Święciany posiadały statut miasta, osiem lat później, była to gmina Święciany. W 1565 r. Święciany w powiacie Oszmiańskim były jednym z trzech centrów sądowych do spraw ziemskich. Rok 1800 przynosi miastu następne zmiany administracyjne, 31 stycznia z polecenia senatu, Święcianom przyznaje się stan samorządu, założony jest ratusz miasta. Za czasów unijnych region ten nosił nazwę Zawilejski (Užnerio), centrum którego były Święciany. W końcu XVIII wieku w mieście działała poczta, szkoła, do której w 1828 r. uczestniczyło 28 uczniów. Do 1837 roku Święciany należały admirałowi Czyczagowowi, w tymże roku miasto zostało wykupione przez skarb państwa. Miasto posiadało: 223 domy mieszkalne, kościół, cerkiew, 2 synagogi, 30 sklepów, 34 karczmy. Wskazuje to, iż Święciany były centrum etnograficznej Litwy Wschodniej z szybko rosnącym rozwojem admistracyjnym, gospodarczym i kulturalnym. W czwartym dziesięcioleciu XV w. na stronicach kronik historycznych pojawiają się Kołtyniany (Kaltanėnai). Tę majętność Zygmunt Kiejstutowicz (Žygimantas Kęstutaitis) oddał feudałowi Narbutowi (Narbutas). Od czwartego dziesięciolecia XV w. do początku XVI w. Kołtyniany (Kaltanėnai) stały się osiedlem. W 1633 r. wybudowano tam kościół, gdzie później rozmieszczono klasztor Franciszkanów (zamknięty w 1832 r.). W 1794 r. przy klasztorze założono dwuletnią szkołę, w 1807 r. do placówki uczęszczało 30 uczniów. Po rozbiorze Rzeczypospolitej Polskiej w 1795 roku Litwę uzurpowała Rosja. W Gubernii Wileńskiej utworzono powiat Zawilejski (Užnerio) z centrum święciańskiego, z którego w 1843 r. powstał powiat Święciański. Wiek XIX dla ziemi Święciańskiej, jak i całej Litwy, był bardzo dramatyczny, pełen zamieszeń socjalnych, politycznych i etnicznych. W 1812 roku na tereny wkroczyło wojsko napoleońskie, armia rosyjska. Napoleon zatrzymał się w Święcianach, przyjął paradę wojskową. Nie mniej burzliwymi były wydarzenia powstańcze 1831 r., zginął dowódca plutonu powstańczego proboszcz A. Łabutis (A. Labutis), (pogrzebany na podwórzu kościelnym w Święcianach). Po dzielnej walce z licznym oddziałem kozackim, powstańcy byli zmuszeni cofnąć się. Na północno-zachodnim skraju miasta jest wzgórze zwane Górą Szubieniczną. Przypuszcza się, że było to miejsce rozprawy administracji carskiej z powstańcami. Lata 1832-1864, to lata cierpień i doświadczeń okupacyjnych. Wraz z okupacją carską na miasto, jak i na całą Litwę, nasuwa się czas represji Żandarmerii Wojskowej, więzień, zsyłań, kolonizacji, prześladowań języka litewskiego, rusycjonalizacji społeczeństwa poprzez organy administracyjne i szkołę, narzucania prawosławia. Ruch odrodzenia narodowego w kraju Święciańskim odbywał się zbyt ciężko, jednak uparcie i niepowstrzymanie. Z biegiem czasu wyrósł krąg inteligencji i arystokracji, w większości księży, którzy pobudzali duch narodowy, odradzali słowo i piśmiennictwo języka litewskiego. W latach 1884-1886 łabonarski ksiądz proboszcz Aleksander Burba (Aleksandras Burba), znany działacz Wileńszczyzny oraz wyróżniającą się aktywnością zakrystian Karol Baużis (Karolis Baužys), uporczywie walczyli o odrodzenie języka litewskiego, rozpowszechniali książki, walczyli z alkoholizmem. W odrodzeniu języka litewskiego i rozpowszechnianiu książek litewskich wielki udział brali „książkonosze”. Jednym z nich historia nazywa księdza Placyda Szarkauskasa (Placidas Šarkauskas), który w roku 1900, będąc wikariuszem w Święcianach, dostarczał wydawnictwa litewskie z Prus oraz rozpowszechniał je wraz z „książkonoszami” Adamem Michałem Podleckim (Adomas Mykolas Padleckis) ze wsi Żelaby (Želabai), Stanisławem i Michałem Vaiszkunasami (Stanislovas ir Mykolas Vaiškūnai) ze wsi Kurpi (Kurpės) i innymi. Dzięki tym pilnym staraniom w parafiach rozpowszechniłym się katechizmy, modlitewniki, broszurki, gazety.
Last Update: 2017-11-09 11:58:25
Prieš Pirmąjį pasaulinį karą lietuviškomis mokyklomis imta rūpintis sistemingai. 1913m. buvo įsteigta Vilniaus miesto ir Vilniaus krašto lietuvių švietimo draugija “Rytas”. Pagrindiniu jos tikslu buvo mokyklinio ir vyresnio amžiaus jaunimo ir suaugusiųjų švietimas, švietimo darbuotojų parengimas, o svarbiausia – lietuviškų mokyklų organizavimas ir išlaikymas. Vokiečių okupantai “Ryto” draugiją uždraudė, tačiau vėliau jai vėl leista veikti. “Ryto” skyriaus veikla atnaujinta 1917m.
Įveikdami vokiečių okupantų kliūtis, Švenčionių patriotai inteligentai karo metais telkė pastangas lietuvybei stiprinti. Paminėtini susipratę šviesuoliai A. Jurkėnas, S. Lemešis, P. Merkelis, V. Valiulis, K. Vinciūnas. Kunigas Benediktas Virbickas būrė lietuvių šviesuomenę, įkūrė biblioteką, V. Valiulio namuose rengė mokytojų seminarus, kuriuose ruošė kaimo švietėjus ir skirstė juos darbams visoje apskrityje, mokė jaunimą dainuoti, deklamuoti.
Karo metais pradėjo veikti ir legalios lietuviškos mokyklos. Švenčionėliuose pradžios mokykla atidaryta 1915 m. ir gyvavo iki 1924 m. Pirmoji tikrai lietuviška pradžios mokykla Švenčionyse įsteigta 1916 m. Per karą įsteigtos mokyklos Daukšiuose, Dotenėnuose, Guntauninkuose, Kretuonyse, Motiejūnuose, Ragaučinoje, Reškutėnuose, N. Strūnaityje, Vidutinėje, Vosiūnuose. Švenčionių dekanas Justinas Petronis, iš Rusijos grįžęs matematikas Zigmas Žemaitis, skatinami ir palaikomi “Ryto” draugijos, įveikdami okupacijos kliūtis, rūpinosi, kad būtų įsteigta Švenčionyse lietuvių gimnazija, kuri pradėjo gyvuoti 1919m. sausio 8 dieną.
Po Pirmojo pasaulinio karo Švenčionių apskritį pakaitomis užgrobdavo bolševikai (raudonarmiečiai) ir lenkų legionai. 1920 m. rudenį Lietuvos kariuomenei teko susiremti ir Švenčionyse. Vidžių gatvę iš pasalų užpuolus lenkams, lietuvių kariuomenė irgi turėjo aukų. 1920 m. spalio – lapkričio mėn. apskritį ( be nedidelės vakarinės dalies) okupavo Pilsudskio – Želigovskio kariuomenė ir ją neteisėtai įjungė į Lenkijos sudėtį.
Apskrities lenkinimas, kolonizacija buvo vykdoma įvairiomis tiesioginėmis ir netiesioginėmis teisinėmis, administracinėmis, ekonominėmis, kultūrinėmis priemonėmis per valstybės įstaigas, spaudą, mokyklą, bažnyčią. Lietuvių kultūros ir tautiškumo švyturėliu buvo Švenčionių lietuvių gimnazija, veikusi 1919 – 1937 m.
Kilus Antrajam pasauliniam karui, prasidėjo keliomis bangomis persiritusi, penkiasdešimt metų trukusi okupacija. 1939 m. rugsėjo mėn. apskritį užplūdo SSRS raudonoji armija. Metų pabaigoje Švenčionys bei didelė rytinė apskrities dalis, prijungta prie sovietinės Gudijos, kentė bolševikų terorą.
Kai 1940 m. vasarą Lietuvą okupavo SSRS, Švenčionys buvo priskirti sovietinei Rusijai, tačiau apskrities rytinės teritorijos paliktos Gudijai. Žiauri buvo ir hitlerinė okupacija (1941 – 1944), po to sekė antroji Sovietų invazija, užsitęsusi iki 1990 m. – Lietuvos nepriklausomybės atkūrimo. 1941m. birželio 23 – liepos pradžioje Švenčionėliuose, Pabradėje, Labanore veikė sukilėlių – karių apsaugos rinktinės ir būriai. Jie priešinosi sprunkantiems plėšikaujantiems raudonarmiečiams ir politrukams, išsaugojo turtą, atkūrė lietuvišką administraciją ir kt.1944-1953 metais buvusioje Švenčionių apskrities teritorijoje veikė Lietuvos laisvės kovos sąjūdžio Vytauto apygardos Tigro rinktinė. Rinktinės partizanų būriai ryžtingai kovėsi su NKVD daliniais, koloborantais, stribais. Laisvės karių – savanorių aukos, partizaninė veikla papildo garbingą pasipriešinimo grobikams istoriją.
Atgimimo laikotarpiu, nuo 1988 metų, atkuriant istorinę tiesą, atsikratant komunistinio palikimo, sovietinės priespaudos, aktyviai veikė Švenčionių rajono Sąjūdis (vadovas J. Jakštas). Du šimtus metų trukusios okupacijos Švenčionių rajone paliko gilias, gilesnes nei kitose Lietuvos dalyse, žaizdas.
